سرنوشت شومِ وارثانِ سرسپرده و بی‌َسرِ شیطان

کسری ولایی

از کدام بیشتر می‌ترسید؟ از آدم‌هایی که به دلیل اختلالات روانی و تجربیات تلخ زندگی تصور می‌کنند با نیروهای شرورِ فراتر از طبیعت در ارتباط اند و برای اثبات قدرت و باور خود حاضر اند به هر جنایتی دست بزنند، یا از کسانی که واقعا با غیب در تماس اند و از نیروی شر برای دخالت در طبیعت استفاده می‌کنند ولی یاد گرفته‌اند که چگونه خود را در میان مردم معمولی پنهان کنند. جواب‌تان هرکدام باشد، «موروثی» به یک اندازه می‌تواند درگیرتان کند؛ فیلم ترسناکی که یکی از محصولات مهم و پرسروصدای امسال است.

چند دهه‌ی قبل، حتی چند سال قبل، وقتی می‌گفتند محفل‌های شیطان‌پرستی و فرقه‌های زیرزمینی، مردم وحشت می‌کردند. اصولا شر به‌عنوان عامل بیرونی و فراتر از قوانین طبیعت همیشه باعث وحشت بوده و هست. دنیا پیش رفت و مردم تغییر کردند. جهان امروز شکاک و سکولارتر از آن است که بچه‌هایش از خون‌آشام‌ها و گرگینه‌ها بترسند و نگران شیاطین پنهان شده در زیرزمین‌ باشند. به هر حال تصور عمومی نسبت به خون‌آشام‌ها از بلا لگوسی و کریستوفر لی رسید به رابرت پتنیسون و کریستن استوارت و اینترنت برای خیلی از ترس‌های قدیمی جواب دارد. ترس‌هایی که از ماندن در تاریکی و نادانی و گوش دادن به تجربیات گذشتگان می‌آمد. آنچه که در پس ذهن انسان پاک نشده و هنوز نفس می‌کشد ذات شر است.

قبلا همین که می‌توانستید شر را به تصویر بکشید برای به دام انداختن تماشاگر کافی بود. در زندگی سریع و خاکستری امروز، خیلی وقت‌ها واقعیت روزمره از تماشای فیلم‌های ترسناک آدم را بیشتر به وحشت می‌اندازد. پس عجیب نیست که ژانر وحشت روز به روز بیشتر به حاشیه برود، از قیمت و اهمیتش کم شود و در رده‌ی سرگرمی‌های درجه‌ی دو قرار بگیرد. با این وجود، هنوز هم ژانر وحشت یکی از بهترین راه‌ها برای دیده شدن تازه‌واردها است. اگر ترساندن و مرعوب کردن را خوب بلد باشید و فیلم خود را درست پرزنت کنید، جایتان در صنعت سرگرمی محفوظ است. دقیقا مانند «موروثی»؛ اولین فیلم بلند اری استر که منتقدان و تماشاگران را به یک اندازه مسحور کرده و حالا نام آن مترادف شده با ترسناک‌ترین فیلم سال 2018.

ماجرا با یک تراژدی آغاز می‌شود. مادربزرگ یک خانواده مُرده و دخترش (تونی کولت) مجبور می‌شود تا با آنچه که در گذشته سعی کرده بود ازش دور شود دوباره دیدار کند. جنون و بیماری روانی مادر مرحوم، سال‌ها زندگی خانواده‌اش را تباه کرده و حالا دختر، که حضور مرموز او را در زندگی‌اش احساس می‌کند، نگران است که شاید میراث شومی از مادر برایش به جا مانده باشد. در شرایطی که دنبال نشانه‌هایی از شر و راز در زندگی دختر و بچه‌هایش می‌گردیم، یک فاجعه‌ی تازه او را تا مرز نابودی پیش می‌برد و پای غریبه‌ها را به زندگی‌اش باز می‌کند. اما نه فاجعه اتفاقی بوده و نه دوستانِ تازه با این خانواده غریبه اند…

استر، که قبلا با «چیز عجیبی درباره خانواده جانسون» فیلم کوتاه جنجالی‌‌اش درباره‌ی رابطه‌ی غیرافلاطونی و منزجرکننده‌ی یک پدر و پسر معروف شده بود، فرصت ساخت فیلمش را غنیمت شمرده و سعی کرده تا هیچ جای کارش لنگ نباشد. فیلم پر است از صحنه‌هایی که به شیوه‌‌ای غیرمعمول و ظریف اجرا شده اند و جزئیات متنی که در تماشای مجدد تاثیر و اهمیت‌شان به چشم می‌آید. چه چیزی میان چنین فیلم ستایش‌شده‌ای با آثاری چون «بچه رزمری»، «جن‌گیر»، «مرد حصیری» و «حالا نگاه نکن» فاصله می‌گذارد و جلوی تبدیل شدن آن به فیلمی اصیل را می‌گیرد؟ مشکل از متن و اجرا نیست. چه در سینما و چه در ادبیات، می‌شود شر را توصیف کرد و اصلا با توصیف است که مخاطب می‌ترسد و گیر می‌افتد. فراتر از توصیف، نگاه و باور خالق اثر نسبت به شر  جای بحث دارد  و این که یک اثر چگونه با فلسفه‌ی خودش می‌تواند به شر مجسم برسد؟

در تمام این فیلم‌های ترسناک دست‌نیافتی، تردید و ناباوری خالقان باعث شده تا با تعابیر تازه‌ای از شر مواجه شویم. به جای پذیرش باورهای عمومی درباره شیاطین و دیوها، چیزی که به آنها جان بخشیده تلاش برای یافتن ریشه‌های آنها در واقعیت است. بعد از پنج دهه هنوز متد پولانسکی و فریدکین جواب می‌دهد، چون شیطان را از لباسی که همگان برایش دوخته‌اند بیرون می‌آورند و برهنه در پس روزمرگی‌ها پنهان می‌کنند و خرده نان‌ها را طوری پیش پای مخاطب می‌ریزند که در مسیر یافتن توجیه منطقی ناغافل با لبخند شیطان از جا بپرند. «موروثی» اینجا متوقف می‌شود و جلوتر نمی‌رود.

شیوه‌ی کار استر شبیه خوره‌های تئوری توطئه است که زمین و زمان را برای یافتن الگوهای شرارت به هم می‌بافند و از  تحلیل ترانه‌های مایکل جکسون و خط کشیدن پشت اسکناس صد دلاری وجود انجمن‌های سری و شیطانی را نتیجه می‌گیرند. استر کارش را تمیز و بدون غلط انجام می‌دهد و در دنیایی که می‌سازد همه چیز برای اثبات شر چفت و بست دارد، چیزی که فکرش را نکرده چرایی وجود شر در این سناریو است. می‌توانید با منطق فیلم توجیه کنید که چه اتفاقی می‌افتد اما فراتر از چگونگی، برای درک چیستی و چرایی‌اش به بن‌بست می‌خورید.

برمی‌گردیم به همان سوال اول، این که کدام گروه شما را بیشتر می‌ترساند؟ هرچه‌قدر هم که سخت‌گیر باشید، «موروثی» برای انتخاب‌کنندگان هر دو دسته به یک اندازه ترسناک است. وحشت واقعی زمانی اتفاق می‌افتد که دیگر نتوانید مرز میان این دو دسته را مشخص کنید. فیلم‌های زیادی نیستند که به این سطح از وحشت دست پیدا کرده‌اند و «موروثی» هم با وجود تمام نکات مثبتش نمی‌تواند به چنین سطحی برسد.

هفت صبح