سینما، تعریف و تئوری

حسین جوانی

برخلاف سایر کتاب‌ها در مورد ژانر که می‌خواهند کار را برای خواننده‌شان راحت کنند و مجموعه‌ای اسامی ژانرها را به شکل دسته بندی شده ارائه دهند، ریک آلتمن در  فیلم/ژانر مسیری معکوس را می‌پیماید. آلتمن، ژانر و ژانربندی را به عنوان یک فرآیند در نظر می‌گیرد و به جای نتیجه‌ی فرآیند، خود فرآیند را مورد بررسی قرار می‌دهد. اين‌كه «چه شد که یک سری از فیلم‌ها در دوره‌ای «ماجراجویانه» بودند و بعد همان فیلم‌ها «ملودرام» شدند و بعد دوباره قسمتی از مجموعه‌ي همان فیلم‌ها «فیلم‌های زنانه» نام‌گذاری شدند؟ چه چیزهایی بر این نام‌گذاری‌ها و دسته‌‌بندی‌ها تأثیرمی‌گذارند؟ آیا مسئله تاریخی است؟ آیا سلیقه‌ای است؟ آیا ژانرها واقعاً تعریف‌پذیر هستند؟»

از نگاه آلتمن، ژانر در یکی از چهارتعریف زیر جای می‌گیرد:

• ژانر به‌مثابه نقشه‌ي پیش‌ساخته: به‌منزله‌ی فرمولی که پیش از تولید صنعتی می‌آید و آن را برنامه‌ریزی و الگودهی می‌کند.
• ژانر به‌مثابه‌ی ساختار: به‌منزله‌ی چارچوبی صوری که هر فیلم به صورت جداگانه بر آن بنا شده است.
• ژانر به‌مثابه‌ی برچسب: به‌منزله‌ی نام مقوله‌ای که در تصمیم گیری‌ها و ارتباطات پخش کنندگان و نمایش دهندگان فیلم‌ها نقشی مرکزی دارد.
• ژانر به‌مثابه‌ی قرارداد: موقعیتِ خوانشی که هر فیلمِ ژانری در مقابل مخاطبانش به آن نیاز دارد.

آلتمن مي‌كوشد نشان دهد «ژانر سینمایی» و «ژانر ادبی» از يكديگر جدا هستند و در واقع  بسیاری از ژانرهای سینمایی  ترکیبی از چند ژانر ادبی و سینمایی دیگر هستند؛ از این‌رو ثابت نیستند و در طول زمان دچار تغییرات بسیار می‌شوند. پس سر منشا ژانرها کجاست؟ «بعضی ژانرهای جدید، زمانی صفت ژانرهای قدیمی‌تر بوده‌اند، مثلاً تراژدی از شعر تراژیک گرفته شده است. تراژیک، صفتی برای شعر بوده است. انواع دیگری از ژانرها از دلِ چرخه‌های تولید تهیه‌کنندگان بیرون می‌زنند؛ تهیه کنندگان، عناصری را که فکر می‌کنند در فروش فیلم تأثیر گذاشته، آن‌قدر تکرار می‌کنند تا به الگویی ثابت برسند.» از سوي ديگر« بر اساس نیاز جامعه‌ي امروز، فیلم‌های قدیمی در ژانر مشخصی قرار می‌گیرند، مثلاً فمینیست‌ها با خوانشی جدید از فیلم‌های قدیمی، ژانر «فیلم زنان» را به وجود آوردند». همچنين نهادهای قدرت در شكل گيري ژانرها بي تأثير نبوده اند« مثلاً در دورة جنگ جهانی، انگلستان فیلم‌هایی را به علت خشونت بسیار یا مسائل جنسی بی‌پرده با نام «فیلم کثیف» دسته‌بندی کرد»

در نتيجه به سوال مهم‌تري مي‌رسيم كه احتمالا انگيزه‌ي اصلي تمام كساني‌ست كه قصد خريدن كتاب فیلم/ژانر را دارند: «چطور فيلم‌ها را ژانربندي كنيم؟» اما اين‌جا خبري از فهرست، دستورالعمل تفكيك عناصر  و ليست‌هاي معمول ديگر كتاب‌ها نيست. آلتمن كم‌وبيش به همان روشي معتقد است كه سال ها پيش در مقاله معروفش «رویکرد معنایی/ نحوی به ژانر» پيشنهاد داده بود:« «احکام ژانر همواره با هویت گوینده و مخاطب شناخته مي‌شوند؛ چراکه اظهارات صورت گرفته در مورد ژانر همیشه توسط یک نفر، خطاب به یک نفر دیگر بیان می‌شوند. در این روش برای فهم ژانر باید از نشانه‌های معنایی یک اثر مطلع شویم، سپس ساختار نحوی این نشانه‌ها را در اثر( چگونگی قرارگرفتن‌شان در کنار هم در راستای تولیدِ معنایی فراتر از خود) بررسی کنیم و در نهایت مورد استفاده حاصلِ این بررسی را در سطحی بالاتر، یعنی سطح فرهنگی، دریابیم. اما از آنجا که کاربرهای متعددی در سطح بالاتر حضور دارند- منتقدان گوناگون، مخاطبین متفاوت، تهیه‌کنندگان و… – تحلیل کاربردی (پراگماتیک) باید به‌صورت مداوم به رقابتِ میان کاربرانی که ژانر را توصیف می‌کنند، توجه کنند». از اين‌جا به بعد هم رقابت، سرعت عمل و قدرت نهادهاي اجتماعي و سياسي‌ست كه در نام‌گذاري يك ژانر نقشي جدي را ايفا مي‌كند.

همان طور که معلوم است، فیلم/ژانر بیشتر از آنکه کتاب جزئیات باشد، کتاب کلیات است و خواندش نیازمند تسلط به مقدماتی نظری و هم‌چنین حضور ذهن برای یادآوری سریع فیلم‌های کلاسیک هالیوود است. چرا که آلتمن همواره با بازخوانی سینمای کلاسیک می‌کوشد ژانر را از طریق تاریخ ژانر به موضوعی قابل فهم تبدیل کند. پس اگر به تاريخ سينما و مباحث نظري سينمايي تسلط نداريد، خواندن فیلم/ژانر را به شما توصيه نمي‌كنم.